Esperanta ligilo
n-ro 3, marto 2018
Enhavtabelo
Diru bonan vorton!
Raimo Tanskanen, dir. mus. estas for
Neimagebla poligloto
Nekutimaj kutimoj. Tago de elefantoj
Tra la sortofrata mondo. Roboto anstataux gvidhundo
Navigilo por gvidhundoj
Diversaj interesajxoj. Malbona aero malhelpas
moralecon
Cxu eblos vivi pli longe kaj pli bone?
Kio okazas en la cerbo de balbutantoj?
Facila legajxo. Nigra bagnulo
Enigmoj kaj problemoj (nur en brajla versio)
Stenografia pagxo (nur en brajla versio)
Por la retumantoj
Anonceto
Diru
bonan vorton!
Karaj
gelegantoj! Nenio kostas tiom malmulte kaj valoras
tiom multe, kiel bona vorto. En cxi-tiu nova rubriko mi alvokas vin rakonti pri viaj amikoj, s-anoj, ne nepre jam
forpasintaj, ecx precipe pri tiuj, kiuj nun estas inter ni. Ne estu ni avaraj! Cxu nur por nekrologoj! Oni lasu lauxdojn? Oni
devas koni tiujn, kiuj estas apude, koni heroojn de nia tempo. Cxi numere
auxtoras Angel Sotirov kaj Ritva Sabelli. Espereble, la rubriko placxos al vi. Ankaux de vi ni atendas bonan
vorton!
Red'.
Raimo Tanskanen, dir. mus. estas for
"Muziko estas mia vivo"
Raimo
Tanskanen naskigxis la 26-an de marto 1937 en Polvijarvi kiel
filo de terkulturisto kaj kreskis en familio de ok infanoj. La tuta familio
estis muzikema. Ilia sola muzikinstrumento estis kantele, kiun cxiuj rajtis
uzi. Radion la familio ne havis kaj tial viva muziko estis ege sxatata. Estis vera festo kiam onklo vizitis kaj ludis sian akordionon.
Raimo
blindigxis nauxjara pro akcidento. Li frekventis blindullernejon en Kuopio, 130
km for de hejmo. Instruistoj kuragxigis lin dauxrigi
muzikajn interesojn. Li ludis instrumentojn jam antaux ol konatigxi kun brajlaj muziknotoj. Felicxe li havis lertan kaj instigan
muzikinstruiston Onni Pakarinen, dir. mus.
Fininte la
blindullernejon tri kantantaj samsortanoj - Arvo Karvinen, Aatu Moilanen, Raimo
Tanskanen - vojagxis suden al Helsinki por trovi sian lokon en la socio. Unue ili studadis en la porblindula profesia lernejo sed celis pli
alten. Ili laboris tage, studadis vespere kaj kantis en diversaj okazajxoj.
Raimo havigis ankaux privatan instruadon por pianludado. En 1965 li trapasis en
la universitato de Helsinki la ekzamenon de hum. kand.
kaj sekvan jaron en Sibelius-Akademio la ekzamenon de
musikinstruisto. Kiel muzikinstruisto li laboris unue en la porblindula
profesia lernejo 1963 - 1982 kaj en la blindullernejo. Li instruis ankaux la
svedan lingvon kaj produktis notojn en brajlo por la blindulbiblioteko.
En 1969 Raimo
komencis komponi kaj gajnis premiojn en konkursoj. Pluraj korusoj surdiskigis liajn
komponajxojn, inter ili koruso Kontrapunkti, kiun Raimo
fondis en 1975. Kelkaj firmaoj produktis
notojn. Prilaborata estas KD de ankoraux ne-aperintaj komponajxoj.
En 1982 li
translogxigxis en malgrandan parokon Pomarkku kaj gvidis lokajn korusojn,
kvarteton Kaje, diversajn rondojn en la popolaltlernejo, instruis pianoudadon
kaj kantadon en la liceo kaj donis muziklecionojn al infanoj, kaj semajnfine
anstatauxis pregxejan kantiston/orgeniston.
Raimo
konatigxis kun esperanto en kursoj, kiujn Stelet-ano
Eero Kalllio gvidis en la blindullernejo. Raimo farigxis agema membro de
Steleto en 1955. Li instruis esperanton 1960-2009 en Helsinki i. a. en la porblindula profesia lernejo, gvidis
kursojn en la porblindula kunvensalono, en feriejo Onnela kaj instruis en
semajnfinaj kursoj en la "klascxambro" de Steleto kaj prizorgis
leterkurson. Li partoprenis plurajn IKBEojn kaj asistis en la arangxoj de
IKBEoj en Finnlando (1969, 1995). Raimo estis estrarano de LIBE 1996-2008. Li
estis honora prezidanto de Steleto.
Raimo ricevis
plurajn omagxojn pro la merita viv-laboro sur la kampoj muziko, brajlo kaj
instruado de Esperanto. Longdauxra malsano elcxerpis lin
29.11.2017. La funebran ceremonion cxeestis familianoj, amikoj de fakaj kaj hobiaj
rondoj, parokanoj kaj Stelet-anoj. Filo Jari kun
edzino - ambaux profesiaj kantistoj - kantis honore al Raimo.
Raimo ne plu
estas inter ni, sed la memoro pri li vivas en pli ol
cent komponajxoj, kantoj.
Steleto/Ritva Sabelli
Neimagebla poligloto
Jes, la frosta
februaro sxajne produktas abundecon da mondAJ EMINENTULOJ: Boris Pasternak,
Bertolt Brecht, Charles Darwin, Georges Simenon, Octave Mirbeau. Versxajne, mi
devas nepre mencii ankaux Dimitar Parapanov, bone konata en la tutmonda kaj
euxropa organizajxoj de surdblinduloj. En februaro aperas sur la blanka mondo
neimagebla vojagxanto-esperantisto el la lando, permesanta al la suno ekmarsxi
okcidenten Tsukuru Harada.
Senduba
februarulo ankaux estas la absoluta cxampiono inter la senvidpovaj vojagxantoj,
la poliglota hispano Pedro Zurita, uzanta facile pli
ol dek fremdajn lingvojn. Li vizitis nauxdek sxtatojn, situitajn sur kvin kontinentoj.
Same kiel lia japana kolego, admiriga Pedro ankaux ne frekventis
senblindulan pingvenan kontinenton, kvazaux pro tute alia kialo. Sed la
plimulto de pedraj vojagxoj, unue, ne estas privataj, kaj due, ne estas
realigitaj dank' al E-o. La vizitoj de la mondkonata hispano
estas precipe en lia rolo de gxenerala sekretario de Tutmonda unio de la bll.j,
posteno firme okupita de li tutajn dekkvar jarojn (1986-2000). Sciinda Estas ankaux
la fakto, ke antaux jugoslavia disfalo, el la euxropaj landoj li vizitis
cxiujn, escepte de Rumanio kaj Kipro, iujn ecx kelkfoje. Ekz.,
en Bulgario la vojagxema asturiano, private kaj ofice, estas kvarfoje. Pedro Zurita
estas ankaux konvinkita E-isto kaj en siaj junaj jaroj li vizitis multajn
Ikbe-ojn, ankaux kelkajn blindajn E-istojn. Li mirigis orienteuxropajn vidhandikapulojn
precipe per tio, ke preskaux cxiam en siaj privataj vojagxoj veturis sola.
Nnature, kun sia nekredebla poligloteco. Pedro Zurita
uzas ankaux kelkajn slavajn lingvojn: la rusan, serban, bulgaran, polan.
Li estas
naskita en vilagxeto de Asturias Sotu Cangues, proksime de la sanktejo de la virgulino
de Covadonga, Norda hispanio. Tie li pasigis dek siajn unuajn jarojn. Li
denaske havas difektitan vidkapablon. Malgraux tio, ke depost la sepjara agxo
lia vidpovo malbonigxis tre rapide, li regule kaj bonsukcese frekventis la lernejon, en kiu lia patro estas
instruisto. Kiam li estas proksimume 9-jara, laux konsilo de la okulkuracisto,
kiu observis lin ekde lia dujara agxo, la gepatroj
konsentas fari la necesajn agojn, ke li eniru la internulejan lernejon de la
Nacia Blindulunuigxo de Hispanio - ONCE. Do, dum la
lernojaro 1958-59, estinte jam dekjarulo, li eniras la lernejon "Santiago
Apostol" en Pontevedra. En 1961 li finfine eniras la Madridan lernejon
"Inmaculada Concepcion" de ONCE. Cxar oni ne permesas, ke li plenumu
pli ol unu mezlernejan kurson pojare, li sinsekve eklernis aliajn fremdajn
lingvojn samtempe kun la regulaj edukprogramoj. Li
dauxrigas lernadon de la franca, kaj tuj eklernas la anglan lingvonCxeestante
ankoraux en la internulejo, li sukcesas akiri ekskluzivan permeson por viziti vesperajn
kursojn en la Centra Nacia Fremdlingva Lernejo kaj ricevi instruadon de privata
instruistino pri la angla lingvo. En tiu nacia lernejo
li dauxrigis la lernadon de franca kaj angla lingvoj, kaj baldaux li eklernas
la germanan, rusan kaj italan. Kiam li komencas universitatan edukadon, Pedro
jam suficxe bone posedas tiujn lingvojn, kaj lingvokonojn li perfektigas en
somerkursoj sinsekve en Francio, Usono, Britio, Germanio, Auxstrio, Italio kaj
Rusio. Kiam li estas ankoraux mezlernejano en lernejo de ONCE en Madrid, tiea
blinda instruisto, Angel Figuerola, allogas lin por lerni
E-on.
Lia internacia
migrado debutis per partopreno en someraj kursoj eksterlande, kaj ekde 1968,
kiam li cxeestis la universalan E-kongreson en Madrido, komencigxis liaj
vojagxoj por partopreni internaciajn E-istajn arangxojn, precipe tiujn de la
bll'-E-ista movado. Kiel ano de la hispana delegitaro, En 1973 li unuafoje
partoprenis euxropan konferencon pri Brajlo en Oslo. Poste sekvis internaciaj
simpozioj en Svedio, Greklando, Nederlando, Francio, Germanio, Brazilo, Italio,
Panamo, Rusio, Nederlandaj Antiloj, Kenjo, Sauxda Arabio. Oni nomumis lin
membro de pluraj komisionoj kaj komitatoj internaciaj, kaj en oktobro 1986 la
Plenumkomitato de Tutmonda Unuigxo de Blinduloj (TUB) elektis lin Generala
sekretario de tiu monda organizajxo.
Pedro komencas
la profesian agadon en 1966 kiel instruisto pri angla
kaj franca lingvoj en la fizioterapia bll.-lernejo de ONCE kaj unu jaron poste kiel
instruisto pri angla lingvo en ties madrida blindullernejo. En 1973 li jam
estas oficiale komisiita kiel fakestro pri internaciaj
rilatoj de la centra oficejo cxe ONCE. - Depost 13 jaroj li estas elektita je
gxenerala sekretario de TUB. La grava auxtomobila akcidento, kiun li suferis
dum la oficvojagxo la 9-an de Januaro 1997 en Maroko, instigis lin decidi ne plu kandidatigxi al lia posteno en TUB dum la
venonta asembleo 2000. Vere li estis devigita havi pli trankvilan vivstilon.
Krom elstara
sociaganto, Pedro Zurita estas ankaux malavara bonfaranto. Kiam en novembro
2000 Li propravole rezignis rekandidatigxi al la gxeneralsekretaria posteno, li
faris personan monkontribuajxon al TUB por helpi la antauxenigon de la
vivaspiroj cxe blindaj gejunuloj, precipe en evoluantaj landoj. En 1999 la
Plenumkomitato de TUB unuanime decidis krei la "Junularan Fonduson
"Pedro Zurita". Lasante la postenon, li publike serioze promesis, ke
li faros al tiu Fonduso mondonacon cxiujare. Gxuste
antaux 10 jarojn Pedro donacis al mi multfunkcian kaj multekostan diktofonon
"Bones milestone 311". Dank' al gxi mi verkis mian sesan libron
"Pri la bulgaraj migrintoj el Karaklise kaj pri ilia parolo".
La 12-an de februaro nia samideano kaj amiko Pedro sepdekjarigxis.
Ni bondeziru al li bonan sanon, longan kaj interesan vivon!!!
Angel Sotirov
Nekutimaj kutimoj
Tago de
elefantoj
La 13-an de marto en Tajlando estas celebrata unu el la plej
signifaj festoj - la Tago de Elefanto. Dum tiu festo
oni majeste kondukas elefantojn tra la cxefurbo de Tajlando, poste por ili
estas arangxata la siaspeca "sveda tablo". Sur la placo oni starigas
malaltajn tablojn, plenplenajn je fruktoj kaj legomoj.
Post kiam
elefantoj satmangxas, budhismaj monahxoj pregxas kaj benas elefant-gvidantojn.
Fine de la pregxo oni prisxprucas bestojn kaj homojn per sanktigita akvo, por
ke la venonta jaro estu ne malpli sukcesa, ol la
antauxa.
Laux oficialaj
donitajxoj en Tajlando estas 2500 laborantaj kaj pli ol 3500 sovagxaj
elefantoj.
Elefanto estas
konsiderata unu el naciaj simboloj de Tajlando.
En cxiuj
turismaj vilagxoj kaj kraaloj tiutage oni arangxas religiajn ceremoniojn por
plibonigi karmon de la sanktaj bestoj, cxar multaj tajaj budhistoj opinias, ke
elefanto estas la lasta sxtupo de reenkarnigxo de animo en bestan korpon antaux
naskigxo de homo.
"Elefantajn festenojn" oni kutime arangxadas malproksime de
kampoj kaj homaj logxlokoj por ne allogi elefantojn al fruktaj gxardenoj kaj legomplantajxoj,
kiujn ili prirabas pro manko de nutrajxo en la arbaro.
Iam la sankta blanka elefanto estis la cxefa simbolo de la regxa potenco en Siamo
(nun Tajlando), Laoso kaj Kambogxo.
La Tagon de
Elefanto oni festas en Tajlando ekde la jaro 1998.
Por la
grandioza arangxo kolektigxas fakte cxiuj urbanoj, lokaj logxantoj kunportas
bananojn, turistoj rapidas filmi la eventon. La Tagon de Elefanto oni nomas
ankaux la tago de bestokalkulo: ja laux nombro de
bestoj dum tiu parado oni povas kalkuli, kiom da elefantoj ekmankis dum la
pasinta jaro.
O.P.
Tra
la sortofrata mondo
Roboto
anstataux gvidhundo
Dum pasintjara
robot-ekspozicio en Japanio la germana firmao Nsk prezentis auxtonoman roboton
de nova generacio Portleid. Gxia tasko estas akompanado de blindaj pacientoj
aux vizitantoj en vastaj domegoj, ekz., en hospitaloj.
Je dispono de uzanto estas tusxebla panelo, sur kiu li devas indiki sian celon, al kiu li estas gvidata. La aparato kapablas
libere orientigxi en la spaco, bone rekonas barojn kaj sxtupojn. Se en la domo
estas instalitaj specialaj markiloj, gxi ecx rekonas etagxon, kie gxi trovigxas,
kaj kune kun gvidata persono facile trovas la necesan
etagxon.
Tio ne estas
la unua tiaspeca aparato. La nova modelo havas plibonigitan ergonomian
montropanelon kaj vocxe prononcas mesagxojn kaj avertojn. La roboto povas
anstatauxigi gvidhundon por vidhandikapitoj kaj maljunuloj, plifaciligi ilian
orientigxon en grandaj domoj kiel hospitaloj aux administraj
institucioj.
La nova roboto
estas rezulto de sesmonata eksperimentado en rekapabliga centro Kanagava apud
Tokio. Montrigxis praktikaj eblecoj de plia disvolvigxo de tiuspecaj aparatoj. Fonto:
www.devicemed.de
Navigilo por gvidhundoj
Dog navigator
estas io simila al malgranda gps-aparato, kiun uzas sxoforoj,
sed destinita... por hundoj. Gxi fiksigxas sur gvidrimeno kaj havas specialajn
kapauxdilojn por hundo, adaptita por anatomio de gxia orelo, farita el molaj
materialoj. Gxi povas paroli angle, germane aux itale. Diversaj ordonoj estas
prononcataj klare, en simpla lingvajxo. Priservado de la aparato realigxas per
vocxo, estas simpla kaj komforta. Por atingi iun lokon kun
sia gvidhundo, uzanto devas nur diri la adreson, kaj hundo ricevas ordonojn pri
direkto pere de kapauxdilo. Homo nur sekvu sian hundo.
Navigilo arangxas vojdirekton kaj per ordonoj gvidas la hundon. Gxi mem
preteriras barojn, auxtojn kaj flakojn, kiujn, kompreneble, neniu navigilo
povus indiki.
La respondeca
redaktoro de la germana revuo "Hoer mal" Andreas Pruder kun sia gvidhundo Paul mem testis la aparaton kaj admiris
gxin.
Diversaj
interesajxoj
Malbona
aero malhelpas moralecon
Kiu vivas en
malbona aero, tiu emas konduti krime auxmalmorale.
Tion montras statistikaj analizoj kaj eksperimentoj. Kiel esploristoj supozas,
la malpureco igas homojn timemaj, kaj tiu timo siavice
sxangxas la konduton.
Malbona aero
estas malsaniga. Damagxaj substancoj kiel
nitrogenoksidoj, ozono kaj mikropolvo sxargxas la spirorganojn, plialtigas la
riskon de gravaj malsanoj kaj povas malplilongigi la vivon. Laux la Monda Sanorganizo
90 procentoj de cxiuj homoj suferas sub malpurigxo de la aero, pli ol ses milionoj
cxiujare mortas pro la sekvaj malsanoj. Kiel esploristoj de la Kolumbia
universitato skribas, la malpura aero ne nur kauxzas korpajn sed ankaux psikajn
damagxojn. Studajxoj montras: Kelkaj homoj per gxi farigxas timemaj kaj
depresiaj. Timemaj homoj aliflanke fojfoje kondutas agreseme gxis maletike.
Tiuj
limtransiroj, versxajne, estas speco de valvo por la timo. Malbona aero, laux
hipotezo de la esploristoj, finfine tiel povus konduki al malmorala konduto.
Por konstati, cxu tiu tezo estas gxusta, ili unue
analize prijugxis datumojn pri aermalpurigxo kaj krimeco el 9360 usonaj urboj
tra periodo de naux jaroj. Fakte, la aero en urboj kun
alta krimeco estis pli forte sxargxita per damagxaj substancoj. La efiko ankaux
restis post kiam la esploristoj estis forkalkulintaj aliajn eblajn
influfaktorojn, ekz., malricxecon, senlaborecon kaj
aliajn ekonomiajn faktorojn.
La sekvaj
eksperimentoj servis por eltrovi eblan kauxzan kuntekston malantaux la sxangxo
de konduto. Cxar oni apenaux povas meti homojn en realan malbonan aeron, la
esploristoj laboris per mensa truko. Tiucele la 256
testpersonoj el Usono devis unue rigardi bildojn pri lokoj kun
malpura aux kun pura aero. Ili devis imagi, kiel estus
vivi en la bildigitaj lokoj kaj spiri la aeron tie.
Sekve ili devis plenumi teston, en kiu ili devis kompletigi
mankantajn vortojn. Cxiu trafa respondo alportis duonan dolaron. Se la
komputila muso movigxis super certa parto de la ekrano, la gxusta respondo dum
sekundero aperis - jen pro erara programado kiel la
esploristoj jam antauxe informis la testpersonojn. La testpersonoj lauxeble ne
movu la muson tien kion ili kompreneble ne cxiam
faris. La estroj de la eksperimento nombris kasxe, kiel
ofte testpersonoj trompetis. Tiuj, kiuj antauxe imagis vivon en malpura aero,
pli ofte trompetis, ol la aliaj testpersonoj.
Cxe la sekvaj
du eksperimentoj oni montris al la testpersonoj denove fotojn, nome cxiuj vidis
la samajn lokojn en Pekino, aux cxe klara pura aero aux cxe aero, malklarigita
per fumnebulo. Post tio ili devis priskribi, kiel estus
vivi tie kaj pasigi tie tagon. Tiuj eseoj pli poste estis psikologie analizitaj
de aliaj esploristoj.
Sekve oni
denove "ludis". Cxe unu eksperimento kun
usonaj studentoj temis pri la jxetita nombro de okuloj de kubo, cxe aliaj
eksperimentoj kun plenkreskuloj el Hindio temis pri diversaj intertraktaj
strategioj. Denove tiuj, kiuj estis skribintaj pri la vivo en malpura aero,
kondutis signife pli ofte maletike. Ili pli ofte mensogis pri la nombro de
okuloj aux pli ofte troigis kaj ili vetis pri
maljustaj intertraktaj strategioj. Kiel la analizo de la eseoj krome montris,
tiuj partoprenantoj
ankaux estis multe pli timemaj, ol iliaj kolegoj, kiuj mense
movigxis en pura aero.
Timo, laux la
esploristoj, ne devas esti la sola ekspliko por la sxangxo de la konduto. Tiel ekz., malpli bela medio instigas al nesociema konduto, tion
almenaux asertas la teorio de "rompitaj fenestroj". Kaj ankaux povus ludi
rolon, ke en malklara aero nur eblas vidi malpli. Ne estas hazardo, ke multaj
krimoj okazas dumnokte aux dum krepusko kaj ne dum hela taglumo.
Peranto
Cxu
eblos vivi pli longe kaj pli bone?
Cxu celebri la
100-an datrevenon? En Germanio en la jaro 2014 pli ol 14.000
homoj atingis tiun agxon. Sciencistoj volas eltrovi la sekreton de la maljunigxo
kaj trovi vojojn por plilongigi la vivon. Cxe bestoj ili
tiurilate atingis unuajn sukcesojn.
Homoj atingas
pli kaj pli altan agxon, kaj altegagxuloj pli ol 100-jaraj ne plu aperas tiel
malofte. Jam oni pripensas, cxu iam eblos truke bremsi la biologian horlogxon.
Cxu malsanoj, kiuj aperas dum alta agxo, kiel demenco,
Parkinsono, kancero aux kor-sangocirkulaj malsanoj estos venkeblaj iam? Al tiuj
grandaj demandoj de la homaro sin dedicxas ankaux esploristoj en Kolonjo - kaj
tiucele elektis por esplorado etajn konsisterojn de cxeloj.
En la instituto
pri biologio de maljunigxo ili esploras mitohondriojn
- tiuj strukturoj, kiuj mezuras nur milonojn da milimetroj estas ankaux nomataj
energicentraloj de la cxeloj. Ili por la maljunigxo ludas centran rolon. La
esploristoj volas pli bone kompreni la maljunigxadon je molekula nivelo kaj
tiel eltrovi vojojn por pli bone povi kuraci proagxajn malsanojn.
Jam nun estas
klare ke laux plialtigxanta agxo la mitohondrioj perdas produktivon kaj ke tio
alportas damagxajn konsekvencojn. Nun temas pri tio eltrovi, kiel
eblos eviti tiujn damagxojn en la konsisteroj de la cxeloj - kio eble havos
plilongigan efikon al la vivodauxro. En modelaj organismoj per manipulado de
unuopaj cxelaj procezoj eblas atingi signifan sxangxon en la vivodauxro. Tiaj
modelaj organismoj - la fadena vermo, la fruktomusxo aux musoj - do sub certaj
testitaj cirkonstancoj persistas esence pli longe.
La medicina
progreso dum la pasintaj cent jaroj kondukis al enorma plilongigo de la vivo.
En Germanio cxirkaux 4,9 milionoj da homoj estas almenaux
80-jaragxaj, en la jaro 2050 tio estos jam preskaux 10 milionoj. Kaj ankaux la
nombro de altegagxuloj estas kreskanta: En la jaro 2011 cxirkaux 14.400 agxis
100 jarojn aux pli, kaj jam baldaux - en la jaro 2025 - al tiu homgrupo
apartenos 26.000 viroj kaj virinoj.
Laux la
esploristoj en Kolonjo, jam disponeblas "tre multpromesaj studajxoj, en
kiuj oni cxe musoj povis atingi plilongigon de la vivo, sed tio ja nur en
modela eksperimento". Oni vidas tie ankoraux "multe da potencialo".
Nuntempe tamen oni ne konsideras la eblecon, ke tio baldaux estos aplikebla cxe
homoj. Kiu agxo finfine estos atingebla, tion oni ne scias, sed certe la
agxolimo ankoraux povas sxovigxi pli alten.
Kaj necesos
ankaux atingi tiurilate, ke homoj povos vivi pli bone dum alta
agxo. Kaj ju pli longe homoj povos vivi, des pli longe ili
povos resti aktivaj. En Auxstralio vivas E-isto, kiu antaux nelonge farigxis
centjara. Li estas ankoraux aktiva kaj tiel donas al sia vivo bonan sencon, kio
pozitive influas la E-movadon en Auxstralio. Li estas bona ekzemplo por ni.
Peranto
Kio
okazas en la cerbo de balbutantoj?
Plej multaj
balbutantoj povas senprobleme kanti auxreciti poemojn. Kial la parolado ne
funkcias?
Kial kelkaj
homoj ne povas flue elparoli kelkajn vortojn? Dum longa tempo la sciencistoj ne
povis klarigi tiun demandon. Sed nun per pli precizaj bildigaj procedoj eblas
ekkoni pli kaj pli bone kiuj strukturoj kaj funkcioj cxe balbutantoj estas
sxangxitaj en la cerbo.
Unuflanke
estas genetikaj kauxzoj. Aliflanke la sxangxoj bazigxas sur tio, ke la cerbo
adaptigxis kaj provas kompensi la deficiton.
Cxe plej
multaj homoj la cerbaj regionoj, kiuj kompetentas por lingvo kaj parolado,
trovigas en la maldekstra cerboduono. Cxe balbutantoj tie estas reduktita la
t.n. griza substanco, tio estas regionoj de la centra nervosistemo, en kiuj
trovigxas abundo da nervocxelaj korpetoj. Krome, estas malpli forte realigitaj
certaj fibrovojoj,
kiuj kunligas diversajn parolregionojn en la cerbo. Ekz., la areoj, kiuj kompetentas pri la planado kaj
realigado de parolmovoj, evidente povas malpli bone komuniki kun areoj, kiuj
respondecas pri la auxda revena signalo, ekz., pri auxdado de propra parolado.
Cxiu parolado
estas detale agordita artajxo: Dum ni parolas, ni
auxdas nin mem kaj planas jam la sekvan silabon. Cxe balbutantoj sxajnas, ke
precipe tiu auxda ehxo ne estas bone agordita kun la
parolmova planado. La kunludado inter la prilaborado de sensaj impresoj kaj
stirado de muskoloj malharmonias.
Se balbutantoj
estas "surdigataj" per kapauxdiloj aux se per tio ilia propra
parolado auxde revenas nur prokrastite, tiam ili plej
ofte flue parolas. Cxar la fibraj kunligoj en la maldekstraflankaj
cerboregionoj estas malpli fortaj, evidente la dekstra cerboduono anstatauxe
kunhelpas - kaj provas lauxeble kompensi. La dekstra cerboduono cxe balbutantoj
estas pli aktiva, ol cxe ne-balbutantoj.
Sed la
kompensado ne cxiam sukcesas. Sub streso, ekz., la
rompigxema sistemo perdas sian ekvilibron. Tio estas komparebla kun auxtomobila radioaparato, kiu ricevas nur malbonan
signalon. Se aldonigxas kroma malfortiga faktoro, ekz.,
pro tunelo aux domo, la kvalito de la signalo ne plu suficxas. La dekomence
malforta sistemo kolapsas. Ankaux tiel eblas ekspliki, kial balbutado ne cxiam
aperas.
Al tiu tre simpligita modelo ankaux korespondas, ke kantado aux
recitado de poemoj cxe plej multaj balbutantoj senprobleme funkcias. Kauxzo de
tio povus esti, ke la melodio aux la takto helpas al la cerbo, kiel speco de pasxigilo por aktivigi diversajn areojn laux
la gxusta tempa agordado. Aktualaj studoj konjektigas, ke la fibraj strukturoj
jam dum infanagxo estas malrezistivaj.
Per efikaj
terapioj la apartajxoj en la cerbo de balbutantoj estas almenaux parte
sxangxeblaj. Tio intertempe estas pruvebla.
Peranto
Facila
legajxo
Hxristina Kozlovska
Fabelo
pri la Nigra Bagnulo
Unu tagon viro
kusxigxis sur la varman herbon en la kampo por ripozi. Tiel li kusxadis kaj
admiris la pejzagxon, kaj gxojis pri la varma somero. Cxirkauxe insektoj
zumadis, kaj la suno agrable varmigis lian hauxton. Estis kviete kaj bone en la
animo de la viro, kaj li jam sentis dormemon, kiam li subite ekauxdis strangajn
sonojn. Li retrorigardis - neniu estis, li levigxis, sed tamen neniun vidis. Li
kusxigxis sur la teron denove kaj auxdis ion denove. La viro fiksauxskultis,
gxis li komprenis, ke la sonoj venis ne de ie ajn, sed de sube, de sub la tero.
Li alpremis sian orelon al la varma herbo kaj
senmovigxis. Do, io frapas kaj batas tie en la profundo de la tero, sed ne nur
frapas, sed ankaux gxemas, kaj tiel peze, ke la koro dissxirigxas je pecoj, kaj
larmoj plenigas la okulojn. Ankaux la viro frapis la teron per sia pugno, kaj
tiel forte, kiel li nur povis.
- Kiu vi estas kaj kiel vi trafis tien? - la
viro kriis al la tero, sed la tero silentis kvazaux muta. - Kiu vi estas? - li ripetis.
- Mi estas la
Nigra Bagnulo - auxdigxis el sub la tero. Dum mia tuta vivo mi laboras peze cxi
tie en mallibero, mi ne vidas la veran mondon, mi ne scias aux ne memoras, kiel aspektas tiu vera mondo. Mia hauxto nigrigxis, mia koro
malmoligxis, mia dorso fleksigxis.
La viro kompatis la Nigran Bagnulon, kaj tiel kompatis, ke li ekploris, kasxante siajn
larmojn en la herbo.
- Ne cxagrenu,
Nigra Bagnulo - la viro kriis denove - Mi liberigos vin
en la realan mondon, baldaux vi enspiros puran aeron, baldaux vi rektigos viajn
sxultrojn, baldaux vi varmigxos sub la karesa suno. La viro impetis hejmen por
preni fosilon, revenis kaj komencis fosi la kavon. La viro fosis dum unu tago,
fosis dum la dua, falis sur la teron plurfoje, senfortigxinta, sed kiam li
auxdis pezan gxemadon de la Nigra Bagnulo, li estis forgesinta tuj pri sia
lacigxo kaj denove okupigxis pri sia laboro. Ankaux la Nigra Bagnulo fosbatis
la malmolan teron de sia flanko. Ili fordonis multajn fortojn al tiu laboro, multajn tagojn, kaj finfine ili penetris tra la
tero unu al la alia. La viro kaptis nigran maldikan manon, kiu aperis el sub la
tero kaj tiris gxin al si. Li eltiris finfine la Nigran Bagnulon el lia infero.
La viro gxojis kvazaux etulo, purigis de la abomeninda tero la Nigran Bagnulon,
donis akvon por li sattrinku, donis panon por li satmangu. Ili sidigxis proksime
al la kavo apud la arbo, la viro deziregis montri al la Nigra Bagnulo la veran
mondon, kiun tiu ecx ne memoris, deziregis rakonti,
kio tie okazas.
- Ho, kia agrabla fresxa venteto - diris la viro al la Nigra
Bagnulo - la vetero sxangxigxas, baldaux pluvos iomete.
- Gxi estas agrabla, sed ne tre, - respondis la Nigra
Bagnulo sxrumpante, - jxus estis varme, nun estas jam malvarmete, tro
rapide cxio sxangxas cxi tie cxe vi sur la tero. Sed cxe mi sub la tero la
temperaturo estas cxiam la sama, tie vi ne sxvitos kaj
ne frostigxos, ne estas surprizoj por vi, cxio estas simpla kaj komprenebla.
- Rigardu la cxielon,
kia beleco! - la viro montris
la cxielarkon, kiu aperis post la pluvo.
- Kia ajn
beleco estu, sed mi ne tre volas rigardi la cxielon, cxio estas tiel hela kaj
blindiga cxi tie, ke mi miras, kiel homoj ankoraux ne
perdis la vidkapablon pro cxio cxi. Miaj okuloj doloras pro via hela lumo. Sed
cxe mi sub la tero cxio alias, ekzistas nenio por
rigardi foren, oni ne bezonas strecxi la vidkapablon. Mi havas mian laboron
antaux mi, do mi rigardas gxin.
Ankaux cxi-foje la viro diris nenion, kaj poste li
denove ekparolis:
- Rigardu, kiaj
belaj floroj kreskas cxirkaux vi, klinigxu kaj flaru.
Mi certas, ke vi ne flaris tiajn odorojn dum longa
tempo.
- Ho ne,
dankon, mi flaras ecx sen klinigxo, gxi estas tro akra por mi. Sed cxe mi sub
la tero ne ekzistas tiaj akraj odoroj, la tero kaj sxtono cxiam odoras same, mi
alkutimigxis nur al cxi tiu odoro.
Kaj la viro denove miris pri la vortoj de la Nigra
Bagnulo, sed nur levis siajn sxultrojn.
- Jen prenu cxi
tiujn novajn vestojn kaj alivestigxu, kaj poste ni
iros pli malproksimen kaj mi montros al vi ankoraux pli grandajn belajxojn de
cxi tiu tero - la viro donis al li la vestojn.
La Nigra Bagnulo vestis sin, sed anstataux sekvi la
viron, li denove sidigxis apud la arbo.
- Kio okazis, -
la viro demandis, - kial vi ne sekvas min?
- Viaj novaj
vestoj estas tre malkomfortaj por mi, bonfarulo mia - la Nigra Bagnulo
respondis sulkiginte la vizagxon, - ili estas
malvastaj kaj frotas mian hauxton. Tamen miaj cxifonoj, kvankam ili estas malbelaj, estis
malpezaj kaj malstriktaj, mi bone dormis kaj laboris en ili.
- Ne gravas, vi kutimigxos al la novaj vestoj. Kaj al nia lando vi tute ne bezonas alkutimigxi, gxi estas belega kaj favora
por cxiu homo. Vi havis grandan bonsxancon trovi bonan
vojon sur la surfacon kaj vi ne plu estas la Nigra Bagnulo, ne, nun vi estas
homo. Nur atendu - mi kuros kaj portos por vi bonajn
sxuojn, ni povos iri tre malproksimen kun vi por rigardi aliajn landojn, por ke
vi vidu plene la belecon de la tero, sxatu plene vian liberon.
La viro
impetis hejmen por preni sxuojn kaj revenis jam post momento,
sed li jam ne trovis la Nigran Bagnulon apud la arbo. La viro ne komprenis,
kien li estis malaperinta, do li iradis kun tiuj suoj
en la manoj kaj vokis lin cxien kaj kriis, sed la Nigra Bagnulo ne respondis.
La viro cxesis voki lin, nur kiam li revenis al la
kavo, al tiu, el kiu li eltiris lin. Apud la fresxe fosita tero kusxis la novaj
vestoj de la Nigra Bagnulo.
Elukrainigis Petro Palivoda
Por la
retumantoj
MONDMAPO KUN ESPERANTO-ASOCIOJ
En nia nova
pagxo Esperanto.net estas mondmapo kun E-asocioj.
Por teknike
agordi gxin ni uzis malnovan datumbazon kaj pro tio en
gxi ankoraux mankas informoj pri kelkaj asocioj, aux la informoj estas malgxustaj. Se en tiu datumbazo
ni trovis vian retadreson, do iam vi aldonis informon pri landa, regiona, urba,
au faka asocio.
Do ni petas, ke vi vizitu
http://esperanto.net/eo/lokaj-organizoj kaj kontrolu la informon pri via urbo. Vi povas tajpi la nomon de via urbo en la kadro au premi la
regklavon (CTRL) de via klavaro kaj samtempe ruli la centran radeton de via
komputila muso por pligrandigi la areon sercxatan.
Se vi trovas
eraron aux mankon en la mapo, bonvolu NE respondi al ci tiu mesago, sed indiki tion per
nia formularo: http://tinyurl.com/mondmapo
Emilio Cid
Estrarano de UEA pri informado
Anoncetoj
Se vi interesigxas pri ke-a muziko, jen pagxo pri mia nuna laboro,
sonregistrado de kompaktdisko el kantoj de Jacques Breol, fama belga kantisto,
tradukitaj al E-o. Eble, vi konas liajn kantojn
"Amsterdam" aux
"Ne forlasu min". Jen la projektopagxo, kie
troveblas kantoero en reklamfilmeto kaj cxiuj informoj, ni
sercxas monhelpon per subvencioj aux antauxacxetoj: http://www.doubleun.com/brel-en-esperanto
-
amuzike,
Fabrice Morandeau/FaMo